Jezus als seculiere filosoof

RECENSIE FILOSOFIE MAGAZINE -Atheïsten kunnen veel van Jezus leren, vindt Julian Baggini. Hij ontdoet de evangeliën van al het bovennatuurlijke.

De Britse publieksfilosoof Julian Baggini is atheïst. Toch betekent dat niet dat hij geen interesse heeft in het christendom. In zijn nieuwste boek, Een evangelie zonder God, stelt hij dat Jezus’ leer ook zeggingskracht heeft als die is ontdaan van goddelijke aspecten of claims over verlossing in een volgend leven. In het boek gaat hij op zoek naar een ‘seculiere morele filosofie’ die uit het evangelie te destilleren zou zijn. Hij concentreert zich daarbij enkel op de morele leringen van Jezus; wonderen laat hij achterwege.

Baggini komt tot de slotsom dat Jezus’ leer zeer wel in een seculiere mal te persen is. Het draait volgens hem allemaal om een transformatie van het zelf. Neem de term ‘koninkrijk der hemelen’, die Jezus in het evangelie naar Mattheüs gebruikt; in de andere evangeliën gaat het vaak over het ‘koninkrijk van God’. Met dat koninkrijk is volgens Baggini vooral een manier van ‘zijn’ in het hier en nu bedoeld, en niet een fijne plek na de dood.Ook een term als ‘kind van de Allerhoogste’ of ‘kind van God’ verwijst volgens Baggini niet naar iets transcendents. Volgens Baggini gaat het er hier om een ‘hoogstaand persoon’ te worden. Jezus gebruikte die woorden in de beroemde Bergrede bijvoorbeeld om volgelingen te beschrijven die ‘vredestichters’ zijn, hun vijanden liefhebben, goed doen en lenen zonder iets terug te verwachten.

Hoe ziet een seculiere variant van de christelijke leer er volgens Baggini nu precies uit? Neem de zelfopoffering die Jezus propageerde, bijvoorbeeld door anderen de spreekwoordelijke andere wang toe te keren en behoeftigen op te zoeken en te helpen. Door onze eigen zwakheid te accepteren, accepteren we onze afhankelijkheid van anderen en worden we bescheidener over onszelf en hoe goed we kunnen zijn, schrijft Baggini. En bij zorg voor de zwakkeren gaat het er niet om medelijden met ze te hebben; het zijn juist mensen die ons waardenstelsel op de proef stellen. Zij tonen, aldus Baggini, dat de ander dienen een hogere roeping is dan streven naar materieel gemak.

Het draait allemaal om een transformatie van het zelf

Wie het serieus aanpakt, wacht een tamelijk spartaans leven: materiële soberheid, absoluut pacifisme, diepe nederigheid. Makkelijk is het niet om dat allemaal consequent te verinnerlijken. Jezus’ uitspraak dat ‘velen geroepen zijn, maar weinigen uitverkoren’ heeft dan ook daar betrekking op, zo betoogt Baggini.

De aanpak van Baggini is soms wel wat speculatief. Als iets wat Jezus zei niet helemaal in zijn kraam te pas komt, merkt hij graag op dat Jezus wel iets anders bedoeld zal hebben. Bijvoorbeeld daar waar Jezus keihard oordeelt over zijn tegenstanders en hen ‘adderengebroed’ noemt. ‘Niet oordelen’, wat hij volgens Baggini elders juist leert, is in zo’n uitspraak ver te zoeken.

En zijn Jezus’ woorden eigenlijk wel filosofie te noemen? Jezus is een man van allerlei uitspraken (‘Ik ben de ware wijnstok’) en parabels of gelijkenissen (‘De zaaier’, ‘De wijze en de dwaze maagden’) en niet echt een man van een ondubbelzinnige morele leer.

Ook al heeft Baggini alle wonder­verhalen uit zijn versie van de evangeliën weggegumd, dan nog is het lastig een consistente leer te ontwaren. Met de ‘morele filosofie van Jezus van Nazareth’ bedoelt Baggini dan ook meer de levenshouding die Jezus propageert en die op een aantal punten navolging verdient dan een dichtgetimmerd betoog. Meer handelen dan denken. ‘Levenskunst’ zou een passender predicaat zijn geweest.

Baggini’s stijl is opmerkelijk fris en toegankelijk. Tijdens het lezen rijst wel de vraag voor wie dit boek bedoeld is. Baggini gaat ervan uit dat de lezer enige voorkennis bezit, aangezien hij zonder al te veel context rijkelijk verwijst naar episodes uit de Bijbel. Baggini zelf is christelijk opgevoed. Het lijkt erop dat hij mikt op een lezersschare met dezelfde achtergrond. Mensen bij wie het christelijke geloof kennelijk nog wat nasuddert en die ‘iets’ missen.

Voor de volledigheid herschreef Baggini de evangelieteksten. Dat ‘evangelie volgens Baggini’ is als bijlage bij het boek gevoegd. Om Baggini’s betoog te volgen was het niet echt nodig geweest; wel geven de extra pagina’s zijn boek wat volume, anders was het wel erg dun geweest.

Of Baggini’s verhaal echt zo contrair is aan de kerkelijke leer valt overigens wel te betwijfelen. In liberale en modernistische stromingen is zijn benadering schering en inslag. ‘Al het spreken over boven komt van beneden,’ schreef de ooit zeer populaire gereformeerde theoloog Harry Kuitert jaren geleden al.

Dit artikel verscheen in Filosofie Magazine nr. 2/2021

Een evangelie zonder God. Wat heeft Jezus ons nog te zeggen?
Julian Baggini, vertaald door Chiel van Soelen en Pieter van der Veen | Nieuw Amsterdam | 240 blz. | € 25,99